Als anticonceptie een duivels dilemma lijkt te zijn

Als anticonceptie een duivels dilemma lijkt te zijn

Oeganda is een land van vroege zwangerschap, van meisjes die dat veelal niet zo wilden. Soms zeggen ouders dat anticonceptie tot ‘brandende eierstokken’ leidt, een zonde bovendien. De dochters zijn in tweestrijd, maar ze horen van steeds meer gezondheidswerkers hoe het zit. Een reportage over het krijgen van controle. ‘Veel jonge meiden zijn hun toekomst ergens onderweg kwijtgeraakt, door zwanger te worden.’

Als je op de top van een heuvel rondom Kabale staat, heb je een prachtig groen uitzicht. We zijn in een van de mooiste gebieden van Oeganda, helemaal in het zuidwesten en vlak bij de grens met Rwanda. Kabale is een koude stad, vanwege het Bunyonyi-meer, het op drie na diepste ter wereld.

Het meer herbergt 29 kleine eilanden, met inbegrip van dat ene eiland wiens naam velen tot vijftig jaar geleden deed rillen: Punishment Island. Tienermeisjes die ongewenst zwanger raakten, werden uit de gemeenschap geplaatst en dáárheen verbannen. Men zag hen als prostituee of mislukking. De gelukkigen werden gered door jongens die met hen wilden trouwen; dat waren vaak de armste jongens uit de omgeving, die de bruidsschat niet konden betalen en zo alsnog aan een vrouw kwamen.

Inmiddels worden zwangere meisjes niet langer verbannen. Toch is het taboe is nog altijd groot, vertelt Florence Tumuheirwe, directeur van Kigezi Women in Development (KWID). We zitten op haar kantoor in Kabale en ze spreekt met passie en fonkelende ogen over een onderwerp dat haar nauw aan het hart ligt: de zorg om de jeugd toegang te geven tot informatie en diensten over seksuele en reproductieve gezondheid en rechten (SRGR).

Dat lijkt hard nodig. Het eerste dat opvalt aan het straatbeeld in Kabale is het grote aantal tienermoeders die je op alle plaatsen tegenkomt. Of je nu in de supermarkt bent, bij het tankstation of bij de steengroeve waar veel meisjes werken: overal rijst het beeld op van jonge meisjes die een klein kind op hun rug meezeulen. 

Tumuheirwe vertelt dat een kwart van de meisjes tussen de vijf- en negentien jaar in Oeganda een kind heeft of zwanger is. Ruim veertig procent van die zwangerschappen is onbedoeld. Daarbij kent Oeganda qua moedersterfte een van de hoogste percentages in Sub-Sahara-Afrika. Haar organisatie, die bijna 25 jaar bestaat en samenwerkt met het Nederlandse Amref, richtte zich aanvankelijk vooral op projecten om de economische situatie van vrouwen te verbeteren.

Met Amref kijkt KWID nu met name hoe gemeenschappen meer een stem kunnen krijgen in de levering van gezondheidsdiensten en waar de gaten liggen. Dat doet ze door het organiseren van dialogen, het opstellen van petities en het verzamelen van bewijs om lobby en pleitbezorging bij de overheid te voeden.

Tienerzwangerschap kwam daarbij automatisch als topprioriteit in beeld. Jongeren worden nauwelijks betrokken bij het nemen beslissingen die juist hen aangaan. ‘Het is vaak een vergeten groep’, zegt Tumuheirwe, ‘en hun stem wordt amper gehoord.’

Er heerst een groot taboe op anticonceptie voor meisjes. ‘Oeganda is een patriarchale samenleving, waarin het geloof diepgeworteld is dat een jongere die niet getrouwd is, geen toegang tot anticonceptie mag hebben’, vertelt ze. ‘Hier wordt een tienermeisje dat zwanger raakt als schande voor de familie gezien en is de kans zelfs groot dat ook haar moeder met de nek wordt aangekeken: zij heeft haar dochter niet goed opgevoed, omdat ze de zwangerschap niet wist te voorkomen.’

Wat Tumuheirwe vooral doet is feiten geven. ‘Ik probeer iedereen duidelijk te maken dat jongeren nu eenmaal niet wachten met seksuele relaties totdat ze achttien, negentien zijn of totdat ze zijn getrouwd. Zelfs als je principieel van mening bent dat een meisje op de middelbare school geen toegang màg hebben tot de middelen, kijk dan alsjeblieft naar de feiten.

‘Er zíjn gewoonweg veel tienerzwangerschappen en er gáán veel jonge moeders dood tijdens de bevalling. Ik probeer het zo persoonlijk mogelijk te maken en vraag aan ouders: hoe zou jij je voelen als je dochter sterft vanwege een illegale abortus?’

Inmiddels vinden deze gesprekken ook op een gestructureerde manier plaats. In november 2018 organiseerden Amref en KWID een intergenerationele dialoog om jongeren in gesprek te laten gaan met lokale religieuze leiders, districtsleiders, mediavertegenwoordigers en gezondheidswerkers. Het doel was om bewustwording te creëren over de specifieke problemen van jongeren en om oplossingen te zoeken.

De dialoog heeft ertoe geleid dat er nu drie jongeren formeel meepraten over de districtspolitiek: de jongerenvoorzitter, de woordvoerder over het onderwerp en het vrouwelijke raadslid voor de jeugd. Zij zitten nu in vergaderingen waarin over de budgetten en ontwikkeling van het district wordt gesproken. Ook is er door de jongerenvoorzitter een jeugdraad in Kabale opgericht, die als een soort jongerenparlement fungeert en hun stem laat horen.

Sindsdien zijn er zeven sessies op dorpsniveau georganiseerd om ook daar de input van jongeren verder te verzamelen. Het leidde tot een advies om activiteiten over gezinsplanning voor jongeren te promoten en tot het pleidooi voor een budget voor bijeenkomsten om jongeren met gezondheidswerkers en mensen uit hun gemeenschap te laten praten over het belang van toegang tot anticonceptie. Dat budget is door de lokale autoriteiten goedgekeurd.

Tumuheirwe is trots op het proces dat in gang is gezet. Het is haar droom dat zowel vrouwen en meisjes volwaardig deelnemen aan besluitvorming over dingen die hen aangaan en gelijke kansen hebben om te studeren en werk te vinden. ‘Dat is toch logisch?’ zegt ze. ‘Jongens en meisjes verblijven ieder negen maanden in de baarmoeder. Waarom zouden hun kwaliteiten anders zijn?’

Ze neemt ons mee naar het kantoor van de lokale overheid. Daar ontmoeten we Catherine Kyamugisa (28). Het is niet verwonderlijk dat juist zij een van de drie vertegenwoordigers jongeren in het district is. Als scholier kwam ze al in aanraking met de projecten van KWID, waardoor ze empowered werd, en dat leidde al snel tot andere leiderschapskwaliteiten.

‘Ik was al jeugdleider op de middelbare school en studentenleider op de universiteit van Kabale’, zegt ze lachend. Kyamugisa ziet zichzelf als de stem van de jongeren in het district en dan vooral voor de meisjes, zoals haar functie omschrijft. Het is haar taak om in dialoog met andere ambtenaren ervoor te zorgen dat er binnen budgetten ruimte wordt vrijgemaakt voor jongeren.

Maar haar absolute speerpunt is ervoor te zorgen dat jongeren informatie en toegang krijgen tot SRGR. ‘Ik vind het een basisrecht dat meisjes controle over hun lichaam hebben. Daarin speelt de toegang tot anticonceptiemiddelen een grote rol. Veel jonge meiden hebben eigenlijk nu al hun leven verknald door zwanger te raken.

‘Ze zijn hun toekomst ergens onderweg kwijtgeraakt. Als een meisje controle heeft over haar eigen lichaam, is ze in staat een tienerzwangerschap te vermijden, evenals een vroeg huwelijk, omdat onze cultuur ervan uitgaat dat iemand móet trouwen als ze zwanger is.’

Kyamugisa is trots op de intergenerationele dialoog die KWID en Amref hebben gefaciliteerd. ‘Ik vond het een eer om met religieuze leiders, politieke leiders en gezondheidswerkers om tafel te zitten. Er werd echt naar ons geluisterd en er zijn concrete plannen uitgekomen, die nu worden uitgevoerd. Ook landelijk is er interesse. Ik heb vorige week op nationale televisie over de dialoog mogen vertellen en we delen onze werkwijze nu ook met de nationale-parlementsleden van het gezondheidscomité. Ik zou graag zien dat onze manier van werken door de overheid wordt overgenomen als beleid.’

Toch is er een lange weg te gaan. ‘De meeste meisjes durven überhaupt nog steeds niet naar een gezondheidscentrum of apotheek te gaan voor anticonceptie. Je hebt kans dat je in dezelfde rij als je oom of grootmoeder staat of je neemt plaats in de wachtkamer tussen zwangere vrouwen die vragen wat je komt doen, omdat je niet ziek eruitziet.

‘Zoiets is een ongemakkelijk gesprek. Eenmaal aan de beurt krijg je meteen een preek van de gezondheidswerker die jou vraagt waarom je op zo’n vroege leeftijd al seks hebt. In plaats van de jongeren te helpen en diensten te leveren, worden ze vaak geïntimideerd en lastiggevallen.’

Ze is even stil en zegt dan: ‘Ik ben echt ontzettend positief over het programma. Stel dat ik zwanger was geworden op de middelbare school: hoe zou mijn leven dan nu zijn? Ik zou ergens in een dorp wonen, met een ondervoed kind. Misschien zou ik wel gedwongen zijn geweest om in de prostitutie te werken en ten slotte doodgaan aan aids.’

Als we afscheid nemen, blijkt dat ze groots denkt over haar eigen toekomst. ‘Over een jaar of vijf wil ik in het nationale parlement zitten’, zegt ze, ‘of anders hoofd van een departement in het district zijn.’

De volgende dag gaan we met Florence Tumuheirwe naar een voorlichting in het dorp Lyamujungu. We moeten een pittige heuvel beklimmen om het lokale gezondheidscentrum te bereiken. Tumuheirwe deelt er flyers over het belang van anticonceptiemiddelen uit aan vrouwen. We maken kennis met Cissy Tindimwebwa, een van de leden van het lokale gezondheidsteam die zijn getraind door KWID. Ze heeft een bijeenkomst geregeld met tienermeisjes uit het dorp. Ze verzamelen zich in een kring om Tumuheirwe heen. De sfeer is ontspannen en een beetje opgewonden. ‘Wat is dat metalen voorwerp dat vrouwen tussen hun benen doen om niet zwanger te worden?’ vraagt een van de meisjes. De anderen giechelen.

Tumuheirwe legt uit dat het om een spiraaltje gaat en hoe het werkt. Als de meest nieuwsgierige vragen zijn gesteld, houdt ze een serieus betoog over het belang van gezinsplanning en het recht van meisjes om anticonceptie te gebruiken. Ook vertelt ze dat er op de gezondheidscentra die door KWID worden ondersteund jeugdvriendelijke lokalen zijn, waar de meisjes informatie krijgen over hun rechten en over de middelen.

Later gaan we met Cissy Tindimwebwa mee naar huis. De 36-jarige weduwe weet uit ervaring hoe belangrijk anticonceptie is en heeft er veel voordeel van gehad. Ze begon ermee in 2005, toen haar eerste kind twee maanden was. ‘Ik was getrouwd met een dronkaard en had niets te vertellen als het om seks ging. Op seksueel gebied is het in Oeganda zo dat wat een echtgenoot wil, is wat hij krijgt. Iedere avond als hij dronken thuiskwam, was seks het enige dat gebeurde.’

Ze wist dat ieder jaar een nieuw kind haar op jonge leeftijd heel oud zou maken. Daarom begon ze zonder dat haar man het wist Depo-Provera-injecties te nemen om niet zwanger te raken – en kon ze een opleiding van het ministerie volgen om dorpsgezondheidswerker te worden. ‘Mijn man vermoedde wel dat er iets gaande was, maar kon er nooit zijn vinger op leggen. Op een gegeven moment zocht hij het bij zichzelf en dacht hij dat zijn zaadcellen niet sterk genoeg waren.’

In haar werk op dorpsniveau merkt Tindimwebwa dat er nog veel te doen is. ‘Er zijn hier ouders die hun dochters zeggen dat anticonceptie tot brandende eierstokken leidt en dat je daarna nooit meer in straat bent om nog een kind te krijgen. Bedenk je daarbij dat onvruchtbaarheid volgens onze traditie een zonde is. Mannen zullen nooit trouwen met een vrouw die niet in staat zal zijn hem een erfgenaam te schenken.’

Bijna ben ik de traditionele regel vergeten: bezoek geen Oegandees dorp zonder je voor te stellen aan de voorzitter van de LC1 (het laagste openbaar bestuur, red.). Daarom ga ik de hand schudden van de 84-jarige chief  Kanyam Benon. Hij blijkt een ruimdenkend man te zijn.

‘Natuurlijk heeft ieder individu het recht om een dienst te kiezen die het best bij diens gezondheid past’, zegt hij. ‘Ook als het om anticonceptie gaat.’ Om met een bulderende lach eraan toe te voegen: ‘Gelukkig hoefden mijn vrouw en ik nooit voor dit dilemma te staan. Tegen de tijd dat anticonceptiemiddelen in dit dorp arriveerden, waren wij allang klaar met het krijgen van kinderen.’

Dit artikel is geschreven door Martha Naluken en verschenen in de Genderspecial van Vice Versa en WO=MEN.  

Meer over recht op anticonceptie vrouwen.